زانبولوس(زمزیران) - zanblos(zmziran)

 

دانستنیهای لازم در مورد پیرانشهر

به کوشش : محمد فاضل شوکتی

اطلاعات عمومی در مورد مردم ، فرهنگ ، مناطق دیدنی پیرانشهر

مناطق دیدنی پیرانشهر:
روستای خرنج "صخره های افسانه ای"
تفرجگاه پردانان « واقع در جاده سردشت - پیرانشهر»
آبشار خر پاپ
سلسله جبال قندیل
تفرجگاه روستای آبخوارده
رود خانه بادین آباد
سد بادین آباد
تمرچیان
اصحابه بار بیه
دایه شیخی
قلات شاه
کوه سپی سنگ
دوله نیا
کانی زرد
زویان
قندیل (قه ند یل)
سپی سنگ
سپی ریز
رودخانه قلات (چومی قه لا تی)
دولی گراوان
دلاوان
دایه شیخی
سید آباد (سیدئاوی)
شیخ ره ش
اصحابه سفید
چهل شهید
دولی توان
گزگسک منگور
کانی خدا
خرپاپ
پتک
گه لی حاجی ابراهیم
دوله ره ش
سی چومان
کانی خودا

 

مشاهیر پیرانشهر:

ماموستا ملا محمد بوداقی
ملا محمد عزیزی
محمود مزنی
عبدالله توتن
مام قادر گرگول
ملا رسول فتحی راد
محی الدین گوی رش
ملاسلیمان روحانی
کمال روحانی
فتاح خلاص (حکمت آرا)
ملا دو نه خور
 

فعالان حوزه فولکلور و ادبیات پیرانشهر:

سلیمان دلسوز، فعال در حوزه  شعر و داستان
خالد اویندار ،فعال در حوزه شعر و ترجمه به زبان کردی
محی الدین برشان فعال در حوزه فولکلور ،شعر و تحقیق
اسماعیل سید شکری فعال در حوزه فولکلور ،شعر و نثر
خضر محمدی ،فعال در حوزه فولکلور و شعر
سعید عبدی،فعال در حوزه فولکلور و تحقیق
کمال حسو،فعال در حوزه فولکلور و نقد ادبیُ
خالد فاتحی، فعال در حوزه شعر
حسن دانشفر، فعال در حوزه فولکلور
ماموستا محمد زودی، فعال در حوزه فولکلور ،شعر و تحقیق
ماموستا عبدالرحمن غزلی،فعال در حوزه شعر
ماموستاعمر کاموسی،فعال در حوزه شعر دینی و ترجمه
ماموستا علی رحیمی،فعال در حوزه ترجمه و تالیف کتب دینی
ماموستا امیر خالدی،فعال در حوزه شعر
ماموستا شفیع روحانی،فعال در حوزه فولکلور و شعر
عبید سرخابی،فعال در حوزه فولکلور و ترجمه به زبان کردی
قرنی احمد آقایی،فعال در حوزه فولکلور و شعر
محمد رسولی،فعال در حوزه فولکلور و شعر
عمر علیزاده،فعال در حوزه فولکلور و شعر
مراد باپیر پور،فعال در حوزه فولکلور و شعر
شلیر خاکی،فعال در حوزه داستان
فاطمه مام عبدالله،فعال در حوزه داستان
نشتیمان حسینی،فعال در حوزه داستان
فرشته حقیقی،فعال در حوزه داستان
کاوه کریمی : نویسنده در حوزه رمان (روستای ما)
ابراهیم آکشی : فعال ادبی و اجتماعی
محمد رضیان : فعال در حوزه سینما (کارگردان)

 
خوانندگان یا چاک بیژانی پیرانشهری:

عبدالله کویستان
طاهر رحمان پور
جلال شریت
عزیز شغلان
عبدالله ساسانی
احمد رسولی
انور شیخانی
یاسین احمدی
رحیم شالی
قانع خوشناو
سلیمان لاجانی
اسماعیل زردی
ابراهیم سردشتی
ناصح بزرکار
قادر مرآلی

 
مقامام خواناندینی پیرانشهر:

عزیز خنک جان
ابراهیم فیض الهی
رحیم برشان گوی رهش)
صوفی عثمان شین آباد(یوسفی)
طه رسولیان پور


ریش سفیدان پیرانشهر و حومه:

حاج شفیع کریمی
عبدالله آشنا ور

 

افرادی که در منطقه اشتهار دارند :

سیده اقلیمه  پور اقلیم
خاله مینه ی جلدیان
آزیزه (مامای محلی)
سلیمان کاکه رش
محمد علی عه جه م
کاک محمودی زرگتن
کاحه مه دی شاعیر
کا حه مه دی سرروکانی (کاپیتان)
سید عزیز باوله
مراد شیریژ
کامامندی  شختان
پوره بس (سردشت ،مامکاوه)

 

بیت خوانان فولکلوریک پیرانشهر:

حه مه دی ئاغای (حمد آغا)
وستا ابراهیم کهنه خانه
ابوبکر آذر رو
علی بهجت
مسته فا  حه ولای گولاوی
رسول ازدی(مه مو)
عبدالله مولودی
محمد فقه عبدالله
محمد شوان
عبدالله ابراهیم استی
علی باله
حسن شوانه
فتاح سبزواری

 هنر مندان (نوازندگان آلات موسیقی ) پیرانشهر:

آواره مدرسی  :نوازنده ارگ
یوسف احمدی : نوازنده ویولون
زاهد تکامل : نوازنده ارگ
ابراهیم لاجانی : نوازنده باغلمه
رحمان محمودی : نوازنده ویولون
نا صر بهزادی : نوازنده ویولون
قربان محی الدینی : نوازنده ویولون
عثمان احمدی : نوازنده فلوت
فتاح مهر ورز : نوازنده گیتار
آواره لیلان : نوازنده باغلمه  - شمشال
موسی سیار : نوازنده دف

 
هنرمندان خطاط و نقاش:
..........  هدایتی (آینه کار)

 

هنر مندان شیرین سخن پیرانشهری:

عبدالله زبره
عبدالله توتون
مام قادر گرگول
مام قیماز(قیماس)
رسول نادری
فتاح سبزواری

 
شاعران نو پرداز :

قرنی احمد آقایی
حامد امین عشایری
خالد اویندار
عبید سرخابی
امیر خالدی

 
عالمان دینی :

ماموستا محمد بداقی
ماموستا عبدالله شامخی
ماموستا احمد پور عثمان (اسک بغدادی)
ماموستا حسن مدرسی مطلق
ماموستا محمد حسن واژی
ماموستا محمد صالح مدرسی
شیخ یوسف  برهانی
مرحوم فدائی لاهیجانی
مرحوم حاج ملا عبدالله پسوه ای
ماموستا سید محمد واژی
ماموستا محمد عزیزی
ماموستا عبدالله صدیقی
حاج ملا ابراهیم هدایت(هه و رامی)
ماموستا یوسف فتاحی
ماموستا عبدالله عمری
ماموستا محمود سلیمانی(بادیناا وه ای)
ماموستا علی ازملی
ماموستا احمد سلیمی (مشهور به ملا دو نه خور
ماموستا عثمان آبام (منگوری)
ماموستا رسول مقدوری
ماموستا سید کمال پیر خضری کرد
ماموستا عبدالله شیخ شرفی
ماموستا عبدالرحمن فاتحی(آشفته)
ماموستا سید محمد نورالدین واژی
استاد کمال الدین مدرسی
ماموستا عبدالله سرخابی
ماموستا سلیمان روحانی
ماموستا عبدالرحمان کرامت (غزلی)
ماموستا  عبدالله شامخی

غذاهای محلی:
دورون
دو کشک
سه نگه سیر
پیره زال(شورباو پنیر)
که شکه ک
براسولغان
شلکینه
به ربه سیل
له په برینج
قه بولی
مزراویلکه "هیلکه به ترش" (پیاز +روغن+تخم مرغ)
ترخینه
برویش
ساور
سه ر به زیره(ماش+روغن+ ...
جوجکاو"پیره زال"
نانه ره قه (نا+نعنا+روغن+
پنیری سور کراوه "پنیر سرخ کرده"
شیر برینج "شیر برنج"
دلمه
سه نگه سیر"سنگه سیر"
کاردو پلاو
پنیراو
کنگر ماست
گیا برژیوه
پلاو دوکلیو
شورباو پ
خرماو هیلکه
گارگ سورکراوه
قیصی و رون
گه نمه کوتاو
دورون
پلاو هه رشته
شورباو کارگ
کنگرو رون
شورباو باد سرمه
مترونجه
شورباو اسرلک
شورباو ترش با کدو
له په و برینج (دستخور لپه با برنج)
شورباو هلکه به کوراده ی
قاورمه
دوکلیو
هه لوا
یتیمچه
نیسکینه
ماشینه
شورباو کفته
ئه سپه ناغ
پیره زال
پشمک
گه نمه کوتاو
کلم به ترش
کاردو گه نمه کوتاو
برویش
بودراو
به ر به سیل
بورانی
پلو ساوار
ترخینه
سه نگه سیر
دوکلیو
سه روو پی
ئاشی که شکی
قوبوولی
گیلاخه
کارگ
کاله جو
که شکه ک
که له م   به ترش
که لانه
که نگه ر
شورباو
ماشین
میوانی
نیسکینه
هه رشته پلاو
هه لیماو
هیلکه و رونی دووشاو
هه لوا

بازیهای محلی:
جورابین (جولابینه)
گوی پروچکینه
هه لوکین
پشکیلان
کودرینه
هه مزه لی / حه مزل : بازیهای جسمی حرکتی
خوشاروکینه (قرا قرین)
هه لای به شه قان
می شین
شاو وه زیر
شه ره توپ
چاو به زکینه
دامه
نان نانینه
شه ره که و
شیر و خط
هیلکه شکینه
دال دالینه
د ه سره رفاندن  - بازی جسمی حرکتی
دایه مه مده به گورگی - بازیهای جسمی حرکتی
خه سته کین :بازیهای جسمی حرکتی
حلوای به شه قان:بازیهای جسمی حرکتی
میشین:بازیهای جسمی حرکتیئه سوتام ئه ی برژام:بازیهای جسمی حرکتی
شه ره گه ره ک :بازیهای جسمی حرکتی
جیگن ،قاب بازی :بازیهای جسمی حرکتی
باره خوی :بازیهای جسمی حرکتی

 

ریش سفیدان منطقه:
ملا رسول کرمندار
محمد رسول ملای
حاج سید رسول مصطفی پور(سرتیز و قلات)
سید عبدالله سرتیز(فوت)
بایزی الله ی(منطقه قلات)( فوت)
سید حسن هنگوی(فوت)
کاک مامندی بایز ئاغای هه نگوی(فوت)
کاک خدری میشه ده (زنده) ساکن میشه ده
حاجی عثمان ترکش(فوت)
رسول مزنی
مام قرنی بادین آباد
ملا محمود آذیش
ماموستا ملا نجم الدین آلواتانی

 
عالمان دینی:
ملا طه شا مخی

 
زیارتگاه های پیرانشهر :

1 - قبرستان چهل شهیدان: از شهدای صدر اسلام : واقع در مسیر پیرانشهر - نقده
2 - مراد رسول و مراد حاصل: واقع در روستای برکمران
3 - دولی گراوای : واقع در بخش بالای شهر پیرانشهر
4 - چاکی موسلمان : در مسیر روستای جران نرسیده به روستای متروکه خواجالی(خواجه علی)
5 - اصحا به ی با ره بی : در منطقه سد و روستای کانی سیب
6 - پیر داود : واقع در قسمت غربی روستا ی گزگسک و قلعه تراش
7 - چاکی ملا سیمان : واقع در روستای شهرستین
8 - دار با لو که : در روستا کهنه لا هیجان
9 - هفت شیخان ( حه و ت شیخان) : واقع در روستای سیلوه
10 - اصحا به جینگ جینگه : واقع در پسوه به طرف میدان
11 - چاکه چکوله : واقع در روستای سیلوه
12 - اصحابه زا وا کیو :
اصحابه شیخ ابو بکری نیزه

 

تپه های باستانی :

تپه جلدیان
تپه پسوه
تپه گردکسپیان
تپه گنه دار منگور
تپه گردی مر قدی لاوینی
تپه قلات موت آباد
تپه لیک بن
تپه گرد دار به روان
تپه گرد نعلین
تپه اندیزه
تپه گرد تالان (مابین کلیچ و جلدیان)
تپه گردی بوزان (قلاتگه ی بوزان) مابین کلیچ و قبه
تپه گردی مراد بیگی
تپه گردی اوغن
تپه گردی سیوه گده
تپه گردی مام عا ره بان (روبروی خالدار)
تپه گه لی ئا شی (قولی ئا سینگه ران) قلا ته رش
تپه جینگ جینگه (پسوه)
تپه گردی همزه لی (ریک آباد)

 
کوههای منطقه:

گردی مراد بیگی
جینگ جینگه(پسوه)
گردی هه مزه لی (ریک آباد)
سپی سنگ
قندیل
قلاتی شاه
برده زرد
مراد رسول و مراد حاصل
شازو قاز
سری سیپان (خج و سیامند) کیله سیپاان
بارزین
کانی خدا
چیغی ده ری
سپیلک
سپی ریز
گردی ره ش
سه ری سلطانی
تپه بابا گور گور (پسوه)
لندی شیخان
به ر ده قوچ
پشتی توانی
به ر ده زه رد(خرنج)
به ر ده جیقنه (توان)
کوه نقره (رادار)
هیلانه قه ل ( جلدیان)
کانی زرد
زاوا کیو
قه دی سلطانی
هوله مار
شانه سوو ران 1 (نامگذاری توسط روسها) توان
شانه سوور ان 2(نامگذاری توسط روسها) توان
شانه سوور ان 3(نامگذاری توسط روسها) توان
حاجی مه تک (پشت شکر آباد
حاجی ابراهیم
دروازه (پشت کنه کیچ و قلاتان)
گو ما وه کانی مه نته قه ی:
گومی خه له کان
سه ری گومی
سه ری چبغی د ه ری

گیاهان خوراکی و داروئی محلی:

کاردو
کوراده
کارگ
کنگر
لوشه
بیزا
مندوک
سیرموکه
جاتره
اندریشه
ریواس
اسپنگ
هرمزه(گل گاوزبان)
کوزه له
پنگ
گزگسک
قزوان
برگ مو
لوشه
تره کوهی (کوراده)
تره دشتی(سیرموکه)
پیچوکه
جه لیته
قازی یاغه (یاز یاغی)
توله که (نان پنیرک)
پی قه له (کیسه کشیش)
کوزه له شاه آبی)-(بلاغ اوتو)
مندی
بیزا (          ) خواص : تسویه کننده خون
هیرو (گل ختمی)
شاه  تره
هورمزه (گل گاو زبان)
جاتره کیویلکه (سوسنبر)
بنفشه کوهی
بنفشه فرنگی
میکوک / میموک (شیرین بیان)
درخت بنه : محصولات حاصله سقز،قزوان ،و ازبرگهای در خت  عرقیات تهیه می شود

 
تنقلات محلی:

دانوله
بریشکه
بودراو
قاوت
میوژه ره شه
سنجو
خوشاوی میوژان

 

نمایندگان مجلس شورای اسلامی:
مجلس اول :احمد علی پور
مجلس دوم :مصطفی قادری
مجلس سوم:قادر شریف زاده
مجلس چهارم :محمد کریمیان
مجلس پنجم :محمد کریمیان
مجلس ششم:حاصل داسه
مجلس هفتم:محمد علی پرتوی
مجلس هشتم :رسو ل خضری

 

روسای اداره ثبت احوال پیرانشهراز ابتدای انتزاع تا به امروز :

فروتن (ایلامی)
بهروز مشیر (نقده)
خاراباف (تبریز)
سید خدیر شاهین فر (هدایتی)
حسن امیر عشایری (1356 -1372 ) (دیپلم ........... خانواده شهید)
حسین کفاشی (1365-1363)
سلیم احمدی(سر پرست) (دیپلم  ........... )
حسن امیر عشایری(1367 -1372) (دیپلم ......... و خانواده شهید)
علی اکبر ابوالفتحی(28/06/1372 تا 28/07/1378) (دیپلم ..........)
فیروز ارجمند(1378 تا 1386) (دیپلم .......)
نقی عبدالرسولی (لیسانس علوم قضائی)
محمد فاضل شوکتی (سر پرست) (فوق لیسانس مدیریت)
علیرضا خضر لو (لیسانس ادبیات) برادر شهید
ناصر امانی راد (لیسانس علوم سیاسی)

 
فرمانداران پیرانشهر بعد از انقلاب اسلامی:

سید فتاح حسینی
مددی
انصاریان
زلفعلی بابائی
ضیائی
ایمانی
احمد طه
محمد علی پرتوی
حسنخانی
محمد هادی فر
مقصود مرتاض
اروجعلی مجاهدی

 

اسامی شهردان پیرانشهر :

 

 

 

 

 

 

خیرین پیرانشهر:

موسسه خیریه کوثر
موسسه خیریه ژیان
موسسه خیریه نور
حاج حسن قریشی
حاج ملا ابراهیم حسین پور
دکتر رسول خضری
عمر کرامت

 

فعالین حقوق بشر:

 .

اولین های پیرانشهر

 


در مورد شهر تان چه اطلاعاتی دارید؟
تا چه اندازه ای از تاریخ و گذشته پیرانشهر مطلع هستید ؟
آیا می دانستیتید اولین شهر دار پیرانشهر ملا سید عبدالله محمودی بوده .
آیا می دانستیتید اولین رئیس اداره آموزش و پرورش پیرانشهر (نمایندگی آموزش و پرورش) آقای کاک آقا زاده (مهابادی) بوده .
اولین رئیس آموزش و پرورش بومی عبدالرحیم بهزادی
اولین رئیس ثبت احوال : خلیل معروفیانی معروف به میرزا خلیل
اولین فرماندار پیرانشهر آقای طهماسبی
اولین پزشک بومی دکتر سید علی سید احمدی
اولین راننده اتوبوس پیرانشهر محمد بهزاد
اولین مدرسه تاسیس شده در پیرانشهر مدرسه وفائی
اولین مسجد تاسیس شده در پیرانشهر مسجد جامع
اولین گاراژ مسافر بری میر حبیب
اولین گاراژ باربری: علی بهزادی
اولین زن عضو شورای شهر : خانم فاطمه بهزاد
اولین مرد عضو شورای شهر میرزا علی بازیان
اولین سینما توسط آقای ستار زاده که بهائی بود تاسیس شد
اولین روستای دارای برق روستای گزگسک پیران(گزگسکی شیخی)
اولین دفتر خانه اسناد رسمی پیرانشهر دفتر خانه ازدواج و طلاق شماره 10 مرز خانه (قاضی محمد ملا احمد زاده)
اولین معلم زن : خانم مریم حبیب پناه اهل اشنویه
اولین مهندس : مهندس فتاح عزیز اقدم
اولین امام جمعه قبل از ملا دو نخور( ماموستا ملا احمد سلیمی): ------------
اولین معلمین پیرانشهر:مصطفی رحیم زاده
اولین دندانساز پیرانشهر: رحمن آسمند
اولین رنگ رز (نقاش) پیرانشهر: رستمی از اهالی آذری نقده مقیم پیرانشهر
اولین نانواخانه واقع در پادگان پسوه نانوائی دریائی
اولین نانواخانه شهر پیرانشهر : واقع در خیابان امام آذر ، عثمانی
اولین عکاس پیرانشهر : شاهرخ برقی بهائی (عکاسی ساکو)
اولین حلبی ساز پیرانشهر: استاد قادر جلالی (مهابادی)
اولین لحاف دوز پیرانشهر:عبدالله مجرومی
اولین تزریقات و پانسمان پیرانشهر: میرزا علی میرزائی مشهور به علی آقا
اولین تزریقات و پانسمان بومی پیرانشهر: خدر میوژ
مسن ترین ورزشکار پیرانشهر و ایران : عبدالله ریواز
اولین بخشدار پیرانشهر : آقای سپهر
اولین آسیاب (ئاشی ئاوری) پیرانشهر : ئاشی حاجی سید شامه (سید شامه سید احمدی)به آدرس ، خیابان سید قطب شرقی فعلی
اولین خیابان پیرانشهر خیابان پهلوی (امام ره فعلی)
اولین شرکت نفت پیرانشهر : میرزا حسن رحیم زاده
اولین خیاط کت شلوار دوز پیرانشهر : میرزا حسن شریف زاده
اولین کتابفروشی پیرانشهر: محمد رضا افشاری (آذری)
اولین عریضه نویس پیرانشهر : میرزا قاسم اوطمیشی
مالکین پیرانشهر : مرحوم کاک حسن قادری - مرحوم کاک محمود قادری - مرحوم کاک مامند بیرکانی)
محله های قدیمی پیرانشهر:
پیاوه قسه خوشه کان : کاک عباسی گلک، عبدالله توتن،
اعضای انجمن شهرسال ------------ : ( سید محمد مرادی - میر قاسم غیبی)

اعضای شورای اصناف سال 1347
قاضی محمد ملا احمد زاده
میرزا علی بازیان
حسن نوری

اولین شورای اجتماعی شهر پیرانشهر قبل از سقوط حکومت پهلوی سال 1357:
اولین شورای اجتماعی شهر پیرانشهر قبل از سقوط حکومت پهلوی سال 1357 از 22 نفر تشکیل یافته بود که نمایند ه کلیه طبقات اجتماعی در آن عضویت داشتند :
دو نفر روحانی: ملا کریم نمنجه - ملا حسینی هنگوه
دو نفر کارگر : عبدالله ریواز - مام شریف سوغانلو
دو نفر کارمند : کریم کریم زاده - رزگار کمالی زاده
دو نفر برادران اهل تشیع ساکن پیرانشهر
دو نفر دانش آموز:
دو نفر بازاری :
دو نفر خانم :
دو نفر معلم :

اعضای اولین دور شورای اسلامی شهر پیرانشهر:
عبدالله ریواز
سید رحمن محمودی
رحمن اسماعیلی
حسن قریشی
فاطمه رنجبر


ایل مامش مامَش

مامَش نام یکی از ایل‌های کرد ایران است. مامش از ایل‌های مکری منطقه مهاباد و پیرانشهر واقع در استان آذربایجان غربی ایران است که اکنون یکجانشین هستند.
ایل مامش در سرزمین کوهستانی و خوش آب و هوای (دشت لاجان) و (دشت سلدوز) میان پیرانشهر، نقده، مهاباد ، اشنویه و نیز منطقه میرآباد سردشت زندگی می‌کنند. این ایل در سرزمینی که از شمال به سلدوز و از جنوب به خانه"پیرانشار" و از مشرق به مهاباد و از مغرب به «اشنویه» پیوسته است در یکصد و سی ده (روستا) زندگی می‌کنند.

ایل مامش از هفت طایفه تشکیل شده است:
1ـ احمدی (احمدی حایزی(
2ـ گلابی آقا
3ـ بایزیدی
4ـ احمد آقا
5ـ سلیمانی (سه مانی(
6ـ قادری
7- قادر پیروت آقا

نام برخی از این روستاها  این ایل عبارت‌اند از:پسوه،قلاتان،جلدیان، گرگول، نالوس، سروکانی، لیگ بن، خورینج، هبلس، سرین چاوه، سَردَرِه، کیله سیپان، جَلدیان، کانی باغ، حاجی غلده، کنْدَرِه، کندِ قولان، ریک آباد گردک سپیان (تپه سفید)، گِردَبن، صوفیان، کانی مُلّا، دیلکه، هه‌وشین، بازارگه، و کوری.

ریاست ایل مامش در دست بزرگ طایفه احمد آقا بوده و دلیل این امر بزرگتر بودن احمدآغا از سایر برادران خود که هر کدام تشکیل دهنده‌ی یک طایفه است می‌باشد که فرزندان احمدآغا جانشین ریاست در این ایل هستند. و البته جد این ایل مام باوک یکی از پسرهای توانای امیر خان لپ زرین {دست طلا} می‌باشد که امیر خان صاحب قلعه‌ی دم دم می‌باشد که در جنگ با شاه عباس صفوی با قطع مسیر آب از سوی شاه مذکور کشته شد. البته گفته می‌شود شاخه‌ای از این ایل در عراق ساکن می‌باشد که البته در صورت صحت این سخن هم چنین به نظر می‌رسد که اکنون گذشت سالیان دراز چنان درمیان آنها با شاخه‌ی عراقی‌شان فاصله انداخته است که نمی‌توان هیچ گونه رابطه‌ی فامیلی را برای آنان در نظر گرفت به گونه‌ای که شاید خیلی از جوانان حال حاضر این ایل از وجود این شاخه بی‌خبرند.

 

1.طایفه احمدی (احمدی حایزی)

یکی از طوایف کوچک ولی پر اقتدار این ایل می‌باشد. احمدی قلعه لری، احمدی لاوین، احمدآقایی، رسول آقایی و ماماش سرگیز از این طایفه می‌باشند. که ابراهیم آغای قلاتانریاست آن را عهده‌دار بوده‌است که متاسفانه در سال 1355 به علت بیماری جان به جهان آفرین تسلیم نمود که البته هنوز هم بعد از گذشت بیش از سی دهه از فوت ایشان از نام وی به عنوان یکی از چهره‌های سرشناس و مردمی ایل بزرگ مامش یاد می‌شود و هم اکنون حاج محمد آغای قلاتان ریاست این طایفه را عهده‌دار می‌باشد.

این شاخه از ماماش شامل هفت روستای قلاتان{قلعه لر}، لاوین، جبریل آباد، کاسه کران، سرگیز، گرداشوان و ریک آباد می‌باشد.

2.طایفه احمد آغا

احمد آغادارای 9 فرزند بوده است، به نام‌های پیروت آغا، قرنی آغا، مارف آغا، کاک حسین، کاک عباس، کاک حمزه، کاک عبدالله، کاک بایزید و ابراهیم آغا که بعد از فوت حمد آغا ریاست ایل مامش به دست قرنی آغا می‌رسد. بعد از قرنی آغا فرزند ایشان مام عزیز ریاست را بر عهده می‌گیرد که بعد از فوت دلخراش ایشان در سانحه‌ی رانندگی ریاست به فرزند دیگر ایشان علی آغا پسوه می‌رسد. امیرعشایری، محمدی، دروا و رسولی از این طایفه می‌باشند. روستاهای پسوه، گردکسپیان، اشنوزنگ، جاشیران، شاوله، اندیزه، سیلوه، ده گرجی، نالوس، حمزه آباد، بندره و غیره از روستاهای تحت سلطه‌ی این طایفه می‌باشد.

3.طایفه گلابی آقا
عزیز (خرنج)
رحمان (ابتداسرین چاوه وسپس گردکشانه)
ابراهیم (کانی اشکوت)
رسول (زینوینجیان)
قادر (توبزآباد)

و ریاست داخل در این طایفه هم در دست فرزند بزرگ گلابی آقا (عزیز) و سایر نوادگان ایشان می‌باشد. ازشخصیتهای سرشناس طایفه ی گلابی اقا میتوان کاک حسن خضری(گردکشانه)نتیجه ی کاکه رحمان را نام برد.

4.طایفه قادری
این طایفه هم از طوایف بزرگ این ایل می‌باشد که هم اکنون ریاست آن در دست مام عزیز جلدیان می‌باشد. و شامل روستاهایی از قبیل جلدیان ،آسن آوه ،دربکه و .... می‌باشد.

5.طایفه سلیمانی (سی مانی)
بی شک پر جمعیت‌ترین طایفه‌ی این ایل می‌باشد که شامل روستاهای زیادی در پیرانشهر و نقده و اشنویه می‌شود. به گفته‌ی ریش سفیدان این ایل، این طایفه از ادغام نسل 3 نفر که اسم هر سه نفر سلیمان بوده در گذشته‌های دور به وجود آمده است که توسط ازدواجها به هم گره خورده و طایفه‌ی سلیمانی را تشکیل داده‌اند. این طایفه شامل روستاهای زیادی از قبیل: حسن نوران و آرنا و خراپه و.... می‌باشد.

 

مختصری در مورد ابل منگور یکی از طوایف پیرانشهر:

مَنگور نام یکی از ایل‌های کرد مکری منطقه پیرانشهر و مهاباد واقع در قسمت کردنشین استان آذربایجان غربی ایران است.

عشایر ایل منگور در روستاهای عشایری بین پیرانشهر و مهاباد و تا مرز عراق پراکنده هستند و از تلفیق کشاورزی و دامداری، گذران زندگی می‌کنند. مناطق ییلاقی این ایل ییلاق‌های سران، گده و هنگون در اطراف مهاباد است که معمولاً از اواسط اردیبهشت به مدت چهار ماه منبع تغذیه دام‌های ایل را تشکیل می‌داد. اما هم‌اینک به دلیل وضع خاص منطقه کوچ صورت نمی‌گیرد. منطقه‌ای را که منگورها در آن سکونت دارند «مَنگورایَتی» می‌نامند.(ویکی پدیا ، دانشنامه آزاد)

جدا از شهرهای پیرانشهر و مهاباد که به ترتیب مرکز شهرستانهای پیرانشهر و مهاباد محسوب می‌شوند اکثریت جمعیت این ایل در دو دهستان منگور غربی و منگور شرقی سکونت دارد. دهستان منگور غربی تابع پیرانشهر و دهستان منگور شرقی از توابع مهاباد می‌باشد.

اکثریت  مردم عامه منگور در مناطق پیرانشهر ، مهاباد ،و بخش منگورایتی شهرستان پیرانشهر  و قسمتی در دهستان گورک نعلین سردشت قرار می گیرند و کمتر خانواده و شخصی در میان مردم منگور می توان یافت که خود را به یکی از طوایف ایل منگور منسوب نداند .

طوایفی که در میان مردم عادی و عامه می توان نام برد:(طوایف غیر آغاوه ت)

باب رسو
برایمه سنه (ابراهیم حسن)
آلی سمانه(آلی سیمانه)
فقی ایسی(فقی عیس یا فقه ویسی
زودی
کارش
مرنکنه(مه ر نه که نه )
کلهر
سکر(سه کر)
قونیچکه
زره کا درویشی
وستا خاله
باریک
قلاشکری
فق نبی (فقی نه بی )
گرگ دیی (گور گه دیی) :سپکان،چکو،آلاوان،نیوژ،سوستان،زیوه،زوی قوره،ُ
ملا زاده

طوایف آغا وت منگور: به ترتیب جمعیت

آغاوه ت  یا  خوانین منگور که جمعیت نسبتا زیادی دارند ، در در شهرستان پیرانشهر،مهاباد، و ربط سردشت به طور عام ساکن هستند و در قالب های کوچکتر از شش طایفه زیر تشکیل شده اند.

مروت (مروت) ، آمان ، زیرن(زیرین)یا  زرین  ، شم (شمع )، زن(زین)، خدر (خضر)
مروت (مروت) : علیزاده ، جنگلی،احمدی،احمدی مقدم،گوهری اقدم،نوذری،آریا،خضری،علیزاده منگور،عمری،یزدانفر
آمان یا ئامان : منگور کردستانی،کاک درویشی ،گلابی، عمری ،درساره ،رهبر، ارجمندی، دانشفر، کردستانی ،محمدی،پیروتی ،منگور،عزیزی ُ
شم (شمع ) : نوید خدمتی،محمدی،رحمانی،بادفر،تواضعی،احمدی،معروفی،محمدی راد،درخشان
زٍن(زین) : محمدی،افشین،محمدی اصل،پیروتی،حسینی،حسینی نسب،حسین پور،اسکاوند،علیزاده ،حسینیان
خدر (خضر) :کردستانی،منگوری،منگوری کاک درویشی، ،دل گداز،تیموری، بیژنی
زرن(زیرین) یا  زرین :   ابراهیمی،رسولی،محمد زاده اقدم،رسول منگور،بهنام،سالار عشایری،ادهمی،ابراهیمی نیا،شرفکندی

 

سران و یا بزرگان طوایف خوانین یا اغا وت بنا به بررسی های انجام شده به شرح زیر اظهار شده است

   مروت (مروت) :  علی خان نوزری (مهاباد)
   آمان یا ئامان :  مام عزیز منگور کردستانی ،حاج مامند پیروتی ساکن مهاباد 09144425230
   شم (شمع ) :  عباس نوید خدمتی -  جعفر بایزیدی (مهاباد)
   زٍن(زین) : ابراهیم آغا محمدی اصل
   خدر (خضر) : مرکزیت روستای شختان پیرانشهر،(کاک خدری شختان )
   زرن(زیرین) یا  زرین :     علی آغا بیطاسی  

طوایف ایل منگور در پیرانشهر  و سران آن:

    حاج ابراهیم حسین پور:             طایفه آلی سیمانه (پیرانشهر)
     عزیز منگور کردستانی:             طایفه آمان (پیرانشهر.کوپر)
     محمد خضری :                       طایفه باب رسو (پیرانشهر) (شهرستین،قلات،کنه مشکه ،آلواتان،
    بایزید آقا بایزیدی:                    طایفه شم(مهاباد)
     ابراهیم نورسی :                     طایفه باب رسو (پیرانشهر.شهرستین)
     محمد محمدی ارجمندی:             طایفه آمان(پیرانشهر)
    خضر سالار عشایری :              طایفه زرین(میشه ده)
    کاک خدری شختان:                 طایفه خضر (مهاباد)
    کویخا ابراهیم ابراهیمی :           طایفه کلهر (پیرانشهر)
    حاج ملا کریم شمسی:              طایفه سوسنی (میرآباد)
    محمود خضر نبی:                   طایفه سوسنی(کوپر)
    محمود آگوشی:                      طایفه زره کادرویشی(گرد نعلین)
    حاج ملا رسول آزفنداک:           طایفه آل سیمانه(پیرانشهر)
    مراد محمد پور، رسول محمدی    طایفه برایم سنه  یا برایم حسن یا ابراهیم حسنه (پیرانشهر)
     ملا محمود آذیش :                  طایفه فقه نبی (پیرانشهر)
    ملا حسن پرمی :                    طایفه ملا رسول
     ملا خضر شافعی:                   طایفه فقه ئیسیه
    ملا بایز پیروت زاده:                گورگه دییی
    حاجی رحمان شاله:                 طائفه ره نه ئی
    حاجی عزیزبه مکانی:              طائفه مه رنه که نه

با توجه به اینکه بعضی اطلاعات از افرادمحلی  جمع آوری شده است ، احتمال ادارد بعضی اطلاعات قدیمی یا غلط باشد لطفا مراتب به ایمیا نویسند ه ارسال تا اصلاح شود.

پژوهشی پیرامون وجه تسمیه پیراشهر

محمد فاضل شوکتی

از سابقه ی زیست بشری در محیط شهرستان پیرانشهر اطلاع دقیق و مدرک معتبر و مستندی در دست نیست . قدیمی ترین منطقه ای که در منابع تاریخی به ان اشاره شده پسوه بعنوان بخشی از شهرستان در دوران ماننایی هاست . نوشته های متنوع مرزهای سرزمین مانناییان را به شرح زیر ذکر کرده اند : از سمت شمال شرقی حوالی شهر تبریز و در یاچه ارومیه و از جنوب به حدود کرمانشاهان امروزی و از شمال غرب با اورارتو همسایه بوده و از شرق تا حد جنوب غربی دریای خزر کشیده شده است . در نتیجه منطقه مکریان که پیرانشهر جزیی از آن است در محدوده ی سرزمینی ماننا قرار داشته است در زمان زمامداری اوللوسونو واقعه مهم در مورد منطقه و ماننا ، لشکر کشی هشتم سارگون دوم پادشاه آشور به ماننا و اورارتو بود . اوللو سونو در نزدیکی پسوه در راه مهاباد به حضور سارگون رسید و اظهار اطاعت و وابستگی نمود. شاید بهترین مرجع برای این رویداد هزاره ی اول پیش از میلاد کتاب ادوین رایت ، تاریخ آذربایجان است . «وحدت قومی کرد و ماد، حبیب الله تابانی،چاپ اول 1384 ص 144» بعد از تاسیس اتحادیه مادها و امپراطوری هخامنشی ، اشکانی و ساسانی جز سرزمین ایشان بوده است . با آغاز حملات اعراب مسلمان مردم منطقه پیرانشهر در بر ابر آنان ایستادگی کرده ، که وجود چند گورستان اصحاب صدر اسلام در منطقه همچون چهل شهیدان و دایه شیخ شاهد این مدعاست . سپس تا یکی دو قرن اخیر سیر تاریخی و ماهیت جمعیتی آن درپاره ای از ابهام است . در جریان جنگ های ایران و عثمانی این مناطق محل منازعه بوده است ودست به دست گشته اند . بنا به نوشته ی سید حسن تقی زاده بعلت اهمیت نظامی منطقه در جریان جنگ های روس و عثمانی ، روسها توسط بلژیکها مستخدم ایران در گمرکخانه ها که در حقیقت در تحت نفوذ روسیه بودند ، گمرکخانه ای در لاهیجان کهنه در جنوب غربی سلدوز و شمال سردشت برپا کردند . قشون عثمانی ها نیز از مرزها گذشت و وارد لاهیجان شده و گمرکخانه را با خاک یکسان نمود و این فقره گویا در حدود سال 130 ه . ق بود . عثمانی ها در سال 1325 به مناطق مکری ، مامش ،منگور و سابلاغ نیز وارد شدند . از مطالعات انجام شده در محل ، چنین استنتاج می شود که بعلت بروز جنگهای منطقه ای و ایجاد نا امنی و هرج و مرج در مناطق کردنشین در حدود سال 1280 ه . ش ایل پیران از مناطق کرد نشین شمال عراق فعلی ، احتمالا رانیه ، به محل روستای کهنه خانه کنونی آمده و مکان ذکر شده بعلت دارا بودن چشمه آب دائمی ، اراضی حاصلخیز کشاورزی و مراتع مناسب برای دامداری جهت سکونت برگزیدند . در سال 1333 ه . ش بر طبق اقدامات دولت موقت ، به صورت مرکز بخش درآمده و دارای بخشداری گردید . متعاقب آن در سال 1339 با تاسیس شهرداری در روستای زرگتن رسما بعنوان شهر تلقی شده و به موازات آن بافت فیزیکی شهر به سمت شمال و شرق رو به توسعه نهاد و نام شهر مرزی خانه بروی آن گذاشته شد . در سال 1349 ه . ش نام شهر خانه به پیرانشهر تغییر یافت

نام پیرانشهر در طول تاریخ سه بار تغییر کرده است. ابتدا و در بسیاری از منابع قدیمی نام لاجان داشت.لاجان شکل کردی لاهیجان میباشد.شهر لاهیجان در شمال ایران نیز توسط گیلکها و مازندرانیها لاجان یا لاجون نامیده می شود که شکل تحریف شده واژه فارسی لاهیجان می باشد.لاجان الان دشتی است در شمال شرقی پیرانشهر و بیشتر قبایل مامش ساکن آنند. این نام به مرور به خانه تغییر یافت .

خانا (خانه، پیرانشهر)، نام شهر و شهرستانی واقع در جنوب استان آذربایجان غربی است. این شهرستان از شمال به شهرستان اشنویه (اوشنو)، از مشرق به شهرستانهای (نقده.) و ساوجبلاغ (مهاباد)، از جنوب به شهرستان سردشت (سردشت) و از مغرب به مرز عراق محدود است.

نام بخش خانا (خانه) در سال 1347 از سوی رژیم پهلوی به دلیل  سکونت ایل کرد پیران در حوالی آن، به نام پیرانشهر تغییر یافته است (ایلهای کرد منگور، مامش و پیران که مجموعا بلباس خوانده می‌شوند). این بخش در سال 1348 تبدیل به شهرستان شده است.

خانا در میان راههای ساووجبلاغ (مهاباد) ـ اشنویه، اشنویه -سردشت و (نقده) -سردشت واقع است. این شهر که از طریق تمرچین در غرب به عراق مرتبط شده، پل ارتباطی آذربایجان با عراق و سوریه است. خانا بدلیل موقعیت مرزی و سوق الجیشی خود و قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیت جمهوری اسلامی ایران با کشور عراق و دیگر کشورهای حوزه دریای مدیترانه، در حال حاضر یکی از بزرگ بزرگترین مراکز تجارت خارجی ایران است. از طریق گمرک زمینی تمرچین سالانه صدها هزار تن کالای تجاری و بازرگانی کشورهای عربی و آسیای میانه به نقاط مختلف جهان ترانزیت می‌شود.

بنا به روایت  بعضی از نویسندگان نام پیرانشهر در طول تاریخ سه بار تغییر کرده است. ابتدا و در بسیاری از منابع قدیمی نام لاجان داشت . « سید حسن تقی زاده ، تاریخ انقلاب ایران بخش اختلافات ایران وعثمانی, مجله یغما ، ص 52»لاجان الان دشتی است در شمال شرقی و بیشتر قبایل مامش ساکن آنند . این نام به مرور به خانه تغییر یافت . برخی این نام را برگرفته از خان یا ارباب و گروهی دیگر آنرا به معنای کاروانسرا به دلیل وجود چشمه ها و کاروانسرا و نزدیکی به مرز می دانند . « دیاری پیرانشار ، محی الدین برشان ، ص 78 » دسته ای از عشایرکرد بنام پیران در سال 1280 شمسی به منطقه ی خانه آمده وسکنی گزیدند. سپس در سال 1349 نام این شهر با اخذ از نام عشیره پیران به پیرانشهر تغییر یافت . نام رسمی این شهر پیرانشهر که به زبان محلی کردی آن را پیرانشار تلفظ می کنند . هر چند نام خانه هم همچنان در بین اهالی این دیار استعمال می شود. البته نظریه های دیگری نیز که از قدر چندانی در بین صاحب نظران برخوردار نیستند ، در برخی از منابع غیر موثق در جریان تحقیق مشاهده شده اند که ذکر آنها فقط به عنوان نظریه های مطرح شده در پی می آیند و از دقت علمی برخوردار نیستند. ظاهرا مکانی که یاقوت حموی بنام خان خاصبک در کنار به صور ضبط کرده می تواند اشاره به خانه باشد

در حوزه شهرستان پیرانشهر تعداد 113 تپه تاریخی تو سط کارشناسان نمایندگی میراث فرهنگی این شهرستان شناسایی و به ثبت سازمان رسیده‌است که این امر حاکی از تاریخی بودن منطقه و شکل گیری و وجود تمدنهای نیرومند ودرخشان قبل از اسلام مانند تمدن ماننا، پارسوا، اورارتو، مادها، زاموا و تمدن اسلامی می‌باشد.

آثار به جا مانده در این شهر، نشان دهنده وجود مدنیت و فرهنگ و جامعه پویا دراین منطقه بوده‌است و حداقل به طور وضوح شاهد حیات اجتماعی از 6 هزار سال پیش به این سو در این منطقه بوده‌است.

آثار برجای مانده از دژهای صخره‌ای در دهستان منگور غربی از توابع شهرستان پیرانشهر، دیرینگی‌این منطقه را به هزاره? 2ق‌م می‌رساند. بررسی بقایای دژ مسکونی (قلات شاه) که بر فراز کوه‌لندیشیخان، یکی‌از بلندیهای شهرستان پیرانشهر واقع شده‌است، آشکار می‌سازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفت‌آور در اوایل هزاره? نخست ق‌م به‌وسیله? اقوام محلی پایه‌گذاری شده، و سپس در دوره? مادها توسعه یافته‌است. در سده? 9ق‌م شهرستان پیرانشهر کنونی در قلمرو دولت ماننا قرار داشت. سرمین ماننا به سبب وضع نظامی خود و همسایگی با دولتهای بزرگ اورارتو و آشور بارها در کشمکشهای میان آن دو قدرت دست به دست گشت؛ چنان‌که سارگن دوم در لشکرکشی هشتم خود به ماننا و اورارتو از مناطقی که امروزه پیرانشهر و پسوه خوانده می‌شوند، به دژ ماننایی «سینی هینو»، واقع بر سر راه پسوه ـ پیرانشهر، رسید.

برخی از محققان، نام پسوه? امروزی را برگرفته از «پارسوآ» که در اقصای غربی خاک ماد قرار داشته‌است، می‌دانند. احتمالاً شهر بَسْوی که یاقوت حموی در سده? 7ق آن را در نزدیکی خان خاصبک و در زمره? شهرهای آذربایجان یاد کرده، و حمدالله مستوفی در سده? 8ق آن را یکی از 4 شهرِ تومانِ مراغه برشمرده، همان پسوه? امروزی باشد. به گزارش همو بسوی شهری با حقوق دیوانی 25 هزار دینار بوده، و در آن غله و انگور و اندک میوه‌ای به عمل می‌آمده‌است. ظاهراً خان خاصبکی که یاقوت حموی همانجا بسوی را در نزدیکی آن یاد کرده‌است، همان پیرانشهر امروزی باشد

1.در زبان سومری که از سوی برخی از صاحبنظران زبانی پروتوتورک شمرده می شود، کلمه ای با فرمهای قانا Qana، قانQan و کانKan به معنی محل، موضع، مکان، جا؛ جایگاه، چهارچوب، تکیه گاه، گنجه؛ ناحیه، قلمرو، عرصه، منطقه؛ بسته، دسته، قوطی و .... وجود دارد. در این زبان همچنین کلمه دیگری به شکل قانا Qâna، قانQân و به معنی بخشی از مزرعه، قسمتی از خاک، کشتزار، سطح مسطح، واحد سطح، .... موجود است.(تایمازاورمولو)

2.بعضی معتقدند نام شهر خانا (قانا، کانا) کلمه ای ترکی-آلتائی است. خانا" در زبان ترکی معاصر آزربایجان به معنی تل خاک در تاکستانها، هر یک از کرتهای بزرگ در تاکستان که به صورت تلی از خاک بوده و شاخه های تاک به ردیف روی آنها کاشته می شوند، ردیف تل خاک و کرت و ..... است. از همین ریشه است کلمه "قانالیق" در زبان ترکی به معنی تاکستان. در ترانه مردمی ترکی "ائوله ری وار، آی آمان خانا خانا"، کلمه خانا به معنی ردیف بکار برده شده است (خانه هایی دارد، ردیف ردیف). "قانا" در زبان مغولی، به معنی دیوار شبکه ای شکل گئرها است. قاناها از به هم متصل شدن قطعات حصاری شبکه ای ایجاد می شوند. هر قطعه حصاری از میله های چوبی که در نقاط تقاطع با شبکه های چرمی به هم بافته شده اند تشکیل می گردد. (گئر Ger، که ریشه کلمه خره گه ترکی نیز می باشد، به معنی چادر نمدی موغولی و معادل یورت ترکی است. مغولهای کوچرو سراسر سال را در گئر می گذرانند و آنرا بر انواع دیگر مسکن ترجیح می دهند. گئر در قطب شمال گرم و در تابستانها خنک است، پس از جمع شدن می تواند در پشت یک حیوان حمل شود و دوباره در عرض نیم ساعت برپا شود. خرگهX?rg? -خره¬گهX?r?g? کلمه ای ترکی به معنی چهارچوب شبکه ای شکل پوشش چادرها، و خانه و چادرهائی که از این چهارچوبها ساخته می شوند است. این کلمه ترکی به صورت خرگاه به زبان فارسی وارد شده است).بای بک

3. در زبان ترکی پسوند-کلمه ای ترکی (اورال آلتائی) به شکل قانqan که دلالت بر جای و مکان دارد موجود است. این پسوند-کلمه و مشتقات آن (کانkan ، گانgan ، جانcan ، وانvan ، غان?an ، انan ، ...) به حد وفور در ترکیب نامهای اماکن جغرافیائی سراسر آزربایجان و ایران و مناطقی که روزگاری تحت حاکمیت ترکان بوده بکار رفته است. یکی از فرمهای این پسوند، به شکل قاناqana و -خانا است. هرچند نام شهر "خانا" از این پسوند مشتق نشده است، اما بسیاری از دیگر اماکن جغرافیائی آزربایجان و مناطق پیرامونی آن، دارای پسوند -خانای مذکور در نام مرکب خود می باشند.

4. در زبانهای سامی به ریشه ای مشابه قانا برخورد می شود. از آن جمله است کلمه "کانو" در زبان آکادی، "کانا" در زبان عبری و "کانیا" در زبان آرامی به معنای "نی". کلمه "قنات" و مشتقات آن در زبان عربی (مانند مقنی) نیز گرفته شده از همین کلمه سامی است. (معادل قنات عربی در زبان ترکی آستارخAstarx =آستAst +آرخArx و در فارسی کاریز است). برخی، واژه کانا و کانال-کانالیس لاتینی را نیز مشتق از همین کلمه سامی دانسته اند. هرچند به نظر نمی رسد که نام شهر خانا در ارتباط با این ریشه سامی بوده باشد، اما بین کارکرد قنات و معانی خانای ترکی-آلتائی (تل خاک، پشته و دیوار) ارتباطی جالب توجه موجود است: "از مهمترین مشکلات در هنگام حفر قنات، مواجه شدن با زمین های ریزشی و ماسه ای و سست است که مبارزه با ان از جمله با کول بست کردن دیواره ها می باشد. برخورد به دیواره هائی از سنگ های بزرگ در هنگام حفر قنات نیز از دیگر مشکلات است. قنات پس از حفاری، همواره نیاز به مراقبت، و لایروبی و تعمیر دارد، ریزش دیواره ها و سقف دیواره ها و دهلیز، جلوی جریان طبیعی آب را می گیرد و با انباشته شدن این مواد در دهلیز، دیواره ی چاه ها خیس خورده و ریزش را تشدید می کند. در مواردی که ریزش زیاد باشد مجرا بسته شده و آب از چاه ها بالا می آید و این امر سبب ریزش چندین پشته می گردد که در چنین شرایطی خسارت فوق العاده ای به قنات وارد می آید".

5.برخی منابع نام شهر "خانا" را بر گرفته شده از کلمه "خانXan " ترکی به معنی ارباب دانسته اند. در واقع نیز یکی از قدیمیترین فرمهای کلمه "خان" در ترکی باستان، "قانا-خانا" است. چنانچه خانا-قانا در میان ترکان بولقار، در القابی چون "خانا سو بیگی"، "خانا بویلا قولوب" (نک. بیله سوار)، ... به معنی عالیرتبه ترین خانها است.

6. عده ای مکانی در آزربایجان ذکر شده در متون تاریخی به شکل "خان خاصبک" را مطابق با خانای امروزی دانسته اند. ظاهرا نام این مکان برگرفته شده از اسم امیری ترک بنام "خان خاصبک" است: "مکانی که یاقوت حموی (ج 1، ص 626) در قرن هفتم آن را شهری از آزربایجان به نام «خان خاصبک» در کنار بَسْوَی ضبط کرده، می تواند اشاره به خانه (پیرانشهر امروزی) باشد". در این نام، "خان" همان کلمه ترکی ذکر شده در بند 5 و "خاصبک" به معنی شخص نیک و درستکار است. در تاریخ ترک و آزربایجان شخصیتهای چندی با نام خاصبک وجود داشته اند. یکی از اینها، نصرت الدین ارسلان آبه (آبا) خاصبک پسر آق سنقر (1174-1135)، از سرشناسان سلاله ترکی-آزربایجانی احمد یلیان (آغ سونقوریان) و از مشهورترین چهرههای این خاندان است که بیش از چهل سال فرمانروایی کرده است. دیگری امیر اسفهسالار فخرالدین اینانج بلکا (بیلگه) خاصبک است که انوری قصیده ای در مدح وی سروده است:( شیر چرخ از بیم شیر رایتت افغان‌کنان      کالامان ای فخر دین اینانج بلکا خاصبک)

7.بعضی معتقدند نام شهر خانای ، کلمه ای با منشا ترکی-آلتائی است. سبب این نامگذاری، بافت معماری شهر مرکب از ساختمانهای گلی و خشتی، ردیفکاریهای منظم خانه های گلی و یا بوته های چای در تپه ماهورهای آن و وجود دیواره ای کوهستانی در غرب آن است

8.نام جدید رسمی و دولتی خانا، پیرانشهر است که به زبان کردی آن را پیرانشار تلفظ می‌کنند. ، آن اخذ شده از نام "پیران پسر ویسه"، پهلوان مشهور تورانی و سپه‌سالار و سرلشکر افراسیاب (آلپ ار تونا) در شاهنامه دانسته اند. حال آنکه اولا نام فارسی پیرانشهر نامی جدید و جعلی است و ثانیا خود نام پیران در شاهنامه فردوسی نیز ایرانی نیست. پیران شاهنامه، مانند نام بسیاری از تورانیان این اثر، فرم ایرانی شده نام اصلی ترکی دیگری (بئره ن= جوانمرد؟) است: "پیران در شاهنامه فردوسی نام یکی از قهرمانان افراسیاب پادشاه مشهور توران است. در جنگهائی که بر اثر قتل سیاوش میان ایران و توران بوقوع پیوست، عساکر توران بفرمان پیران دلاوریها کردند. او با بزرگان طریق ادب و احترام می سپرد، هر جا گرهی در کار آنان می افتد بسرانگشت تدبیر می گشاید و هر گاه مشکلی رخ میدهد از دل و جان در مقام چاره جوئی است. در هر مقامی که هست و در هر امری که پای در میان دارد، استوار و پابرجا و دور از دودلی است. داستان وی در عداد غم انگیزترین داستانهای شاهنامه فردوسی است. با اینکه پیران از تورانیان است، شخصیتی تماماً منفی نیست و در طول شاهنامه کارهای نیک زیادی از وی سر می‌زند".

9.  پیران شهر : اشاره به به طایفه کرد پیران در این منطقه دارد

نتیجه:

برخی این نام را برگرفته از خان یا ارباب و گروهی دیگر آنرا به معنای کاروانسرا به دلیل وجود چشمه ها و کاروانسرا و نزدیکی به مرز می دانند.برخی دیگرنام جایگزین نام پیرانشهر را اخذ شده از پیران پسرویسه می دانند . پیران در شاهنامه نام پهلوان معروف و سپه سالار افراسیاب است . وی در پایان جنگ دوازده رخ به دست گودرز به قتل می رسد . با اینکه پیران از تورانیان است اما شخصیتی منفی ندارد و در طول شاهنامه کارهای نیک زیادی از وی سر می زند. عده ای نام شهر خانا را محرف کلمه فارسی "خانه" (فرم قدیمی آن خانک)، گروهی دیگر نیز آنرا به دلیل نزدیکی به مرز بر گرفته شده از کلمه "خان" فارسی به معنای کاروانسرا دانسته اند.ظاهرا مکانی که یاقوت حموی بنام خان خاصبک در کنار به صور ضبط کرده می تواند اشاره به خانه باشد. در قبرستان قدیمی پیرانشهر بر سر خیابان منتهی به دانشگاه پیام نور مقبراه ای موجود است که اهالی محل آن را خاص بیگ می نامند و به اصحابه خاص بیگ مشهور است و با توجه به اینکه خان در کردی به محل نگهداری اسب  می باشد و با توجه به قرار گرفتن خانا در مسیر جاده ابریشم کار وانسرا متعلق به خاص بیگ بود ه و به همین دلیل قصبه و یا آبادی مجاور  به خان خاص بیگ یا کاروانسرای خاص بیگ  نزد مسافرین و بازرگانان مشهور شده است  ، مقبره این مرحوم هم اکنون موجود مورد احترام اهالی محلی می باشد .ریشه لغوی این شهر از هر زبانی آمده باشد شهری کرد نشین بوده و اکثریت قاطع ساکنان آن کرد و از عشایر مگور، مامش، . پیران می باشد .

نوشته شده توسط محمد فاضل شوکتی  1383/04/27

         منابع :

• فتوح سواد العراق (نخستین تاریخ فتوحات اسلام در کردستان )
• جغرافیای غرب ایران ژاگ دومرگان
• فرهنگ هه نبانه بورینه ماموستا هه ژار مکریانی
• کتاب تاریخ و جغرافیای بانه نوشته محمد رئوف توکلی
• ابوالقاسمی م. ریشه‌شناسی (اتیمولوژی). تهران. ققنوس. چاپ‌چهارم. 1389. ص 11
• ابوالقاسمی م. ریشه‌شناسی. تهران:ققنوس. 1389. ص57
• لغتنامه دهخدا، اشتقاق
• ابوالقاسمی م. ریشه‌شناسی (اتیمولوژی). تهران. ققنوس. چاپ‌چهارم. 1389. ص11
• ابراهیم اسکندری نیا، ساختار سازمان ایلات و شیوة معیشت عشایر آذربایجان غربی ، ارومیه 1366ش
• وجه تسمیة شهرهای ایران ، ج 1، تهران 1375ش ؛ عباس جعفری
• سرزمین زردشت ( رضائیه ): اوضاع طبیعی ، سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، تاریخی ، تهران 1348ش
• تاریخ ماد، ایگورمیخائیلوویچ دیاکونوف ،ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357ش
• حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 4:
• سعید عبدی ، «میژووی پیرانشار ] تاریخ پیرانشهر
• سروه ، سال 11، ش 113ـ114 (آذر و دی 1374)
• بهمن کریمی ، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران ،
• یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.
• کرد، تاریخ، زبان و فرهنگ، ولادیمیر مینورسکی، ترجمه: محمدرئوف یوسفی نژاد، تهران، نشر سهیل، 1378ش.
• وبلاگ قاراقاشقا به مدیریت : تایمازاورمولو (طاهر محامی ) نویسنده ، روزنامه نگار و فعال حقوق بشر که از طرف گزارشگران بدون مرز رسما تایید شده و اکنون در منطقه واشنگتن دی سی زندگی می کند.
• خانا (پیرانشهر)، ریشه شناسی و وجه تسمیه آن - مهران بهاری
• سید حسن تقی زاده ، تاریخ انقلاب ایران بخش اختلافات ایران وعثمانی, مجله یغما ، ص 52
• سایت رسمی پرتال آذربایجان غربی
• بنیاد دائرةالمعارف اسلامی Encyclopaedia Islamica Foundation.
• دانره المعارف بزرگ اسلامی - پیرانشهر
• نوشته های آقای سعید عبدی
• مقاله نادر کریمیان سردشتی
• منایع انترنتی
• کتب تاریخی
• برداشت های شخصی